درس بیست و چهارم بدایه الحکمه : امکان اعتبار عقلی و لازم ماهیت است

درس بیست و چهارم بدایه الحکمه : امکان اعتبار عقلی و لازم ماهیت است

در فصل پیش معانی امکان را گفتیم و تصریح کردیم آنچه در فلسفه در مواد ثلاث بحث میکنیم همان امکان خاص است به معنی سلب ضرورت ذاتی یعنی سلب ضرورت وجود و عدم با هم. حال علامه دو خصوصیت امکان خاص را میخواهند در این فصل توضیح دهند. اولی اینکه امکان اعتبار عقلی است یعنی اینگونه نیست که ما در فضای واقعیت خارجی امکان داشته باشیم؛ دومی اینکه امکان لازم ماهیت است یعنی هر جا ماهیت باشد، امکان نیز وجود دارد. حالا به تفصیل این دو ویژگی را بررسی خواهیم کرد.

ویژگی اول امکان : امکان اعتبار عقلی است

امکان به ماهیات ملحق میشود و این الحاق زمانی صورت میگیرد که ماهیت بدون در نظر گرفتن وجود و عدم لحاظ میشوند. یعنی زمانی که لحاظ ما به ماهیت با قطع نظر از موجودیت یا معدومیت صورت میگیرد، میبینیم که این ماهیت، نه وجود برایش ضروری است نه عدم؛ هر چند بحسب نفس الامر یعنی جایی که موطن تحقق ماهیت است، ماهیت یا معدومه است یا موجوده.

به عبارت دیگر ماهیت به حمل اولی و در فضای ذات خود ممکن است و امکان به آن بار میشود. هر چند در حمل شایع و با نظر به مصادیق ماهیت، امکانی وجود ندارد زیرا به حسب نفس الامر، ماهیت یا موجود است به دو وجوب(وجوب غیری و بشرط محمول) یا معدوم است به دو امتناع (امتناع غیری و بشرط محمول)

علامه فرموده نفس الامر چون طبق اصالت الوجود ماهیت در فضای واقعیت خارجی هیچ گونه ثبوت خارجی ندارد، لذا عبارات ایشان در این فضا دقیق است.

پس امکان وقتی تعقل میشود که ذهن و عقل، ماهیت را در فضای من حیث هی لحاظ میکنند، لذا امکان یک اعتبار عقلی و به عبارت دیگر یک معقول ثانی است.

دقت بفرمایید که بنابر اصالت الوجود، همه عالم، عالم وجود و وجوب و ضرورت است. ذهن از خارج، ماهیت و وجود، سپس مفاهیم وجوب و ضرورت و سپس ممکن و ممتنع را اخذ میکند.

ویژگی دوم امکان : امکان لازم ماهیت است

یعنی وقتی ماهیت تعقل و تصور شود، بدون تصور چیز دیگری، امکان برای آن بضروره بار و حمل میشود. این ویژگی بخاطر این است که وقتی ما ماهیت را که همان ما یقال فی جواب ما هو است تعقل میکنیم، ماهیت من حیث هی لیست الا هی لا موجوده و لا معدومه، لذا نه وجود در آن اخذ شده و نه معدوم، امکان هم چیزی جز سلب ضرورت وجود و عدم نیست؛ لذا امکان لازم ماهیت است و هیچ گاه از آن در مرتبه ذات تفکیک نمیشود.

یک بحثی که در آخر علامه تذکر میدهند این است که امکان آیا سلب تحصیلی است یا ایجاب عدولی؛ چون امکان سلب دو ضرورت است، حال این سلب، مفهوم امکان را یک مفهوم عدمی میکند یا اینکه امکان موجبه معدوله است و حضی از وجود دارد؟

علامه امکان را موجبه معدوله میداند و میفرمایند:

«فیعود الامکان معنی ثبوتیا و ان کان مجموع السلبین منفیا» بدایه الحکمه ص 65

این نگرش ثمراتی دارد در تقسیم مواد ثلاث که در مراتب بالاتر به آن اشاره خواهیم کرد زیرا اگر امکان را سلب تحصیلی بگیریم، مشکلات زیادی در تقسیم وجود به واجب و ممکن ایجاد میشود.

نویسنده: سیدمحمدباقر حسینی راد

تاریخ: 1403/03/23